Το Ecogreennet και η Άννα Ρούτση επισκέφθηκαν, λίγο πριν τα επίσημα εγκαίνια, τη μεγάλη έκθεση που στήθηκε στο ΕΜΣΤ για τον Θόδωρο, έναν καλλιτέχνη με έντονο δημόσιο λόγο, οπλισμένο με χιούμορ και …γκλομπ!
«Στο μέλλον ίσως το περιβάλλον μας θα είναι illusoire, δηλαδή καθένας μας θα έχει τη δυνατότητα εκλογής ενός ιδιωτικού ονείρου (από μια σειρά διαθέσιμων ονείρων στο εμπόριο) που θα τον προστατεύει από το καταπιεστικό και αβίωτο περιβάλλον».
Όμως, όσο ο άνθρωπος «θα προσπαθεί να προσδιορίσει τον εαυτό του (χωρίς λέξεις και εικόνες στο μυαλό) κρατώντας ένα ζεστό βότσαλο στο χέρι στην ακρογιαλιά, όσο η ευτυχία του ανθρώπου δεν θα ταυτιστεί με την απόδοση ή την επιτυχία κάτω από τα standards που προσφέρει η κοινωνία, όσο η ανθρώπινη συνείδηση δεν θα έχει αλλοτριωθεί τελείως, ως τότε μια τέτοια έκφραση (γλυπτική) θα έχει ένα λόγο ύπαρξης σα μια ιδιότυπη επικοινωνία, λιγότερο «αποτελεσματική» ίσως, αλλά πάντα αναγκαία για τον ποιοτικό προσδιορισμό αυτού που λέμε Εγώ και την αναζήτηση του διπλανού, του «ομοίου», των άλλων ανθρώπων».
Αυτά έγραφε τον Σεπτέμβριο του 1971 ο Θόδωρος, γλύπτης, όπως υπέγραφε, στην έκδοση Αντί για έργο γλυπτικής που παρουσιάστηκε το 1972 στην Αίθουσα Τέχνης Δεσμός με τη μορφή γλυπτικής εγκατάστασης.
Μέσω της γλυπτικής ο Θόδωρος αποσκοπούσε στην επικοινωνία, θεωρώντας έτσι ότι ένα κείμενο μπορεί ταυτόχρονα να λειτουργεί και ως γλυπτικό έργο τέχνης. Η έκδοση λοιπόν Αντί για έργο γλυπτικής (επανεμφάνιση) που κρατάω στα χέρια μου τώρα που γράφω σε σχεδιασμό του εικαστικού και επιμελητή εκδόσεων ΟΜΠΛΟΣ, Γιάννη Παπαδόπουλου, μοιάζει σαν ένα λάφυρο που πήρα από ένα έργο γλυπτικής.
Μοιάζει επίσης να έχει εμπνεύσει για τον τίτλο της έκθεσης Θόδωρος, γλύπτης – Αντί Αναδρομικής που εγκαινιάζεται το Σάββατο 8 Φεβρουαρίου στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
Ο Θόδωρος (1931-2018) κληροδότησε 110 έργα του καθώς και το εργαστήριό του στο ΕΜΣΤ και αυτή η έκθεση αποτελεί την πρώτη προσπάθεια ερμηνείας και παρουσίασης του έργου του μετά τον θάνατό του.
Η έκθεση σε επιμέλεια του Σταμάτη Σχιζάκη και σκηνογραφία του Γιάννη Αρβανίτη, διαρκεί ένα χρόνο, καταλαμβάνει και μεταμορφώνει τον 2ο όροφο του μουσείου και μέσα από έντεκα ενότητες δίνει έμφαση στο στίγμα, στη διεισδυτική και προφητική σκέψη και στον αγώνα του καλλιτέχνη να ανανεώσει τη γλυπτική γλώσσα και να την αναδείξει σε ένα περιβάλλον, όπου επικρατούσε η έντυπη και οπτικοακουστική επικοινωνία.
Όπως είπε η διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κατερίνα Γρέγου, την έκθεση διαπερνά η αυτοκριτική διάθεση του καλλιτέχνη για την τέχνη και το χιούμορ του, ένα χιούμορ που σπανίζει στο χώρο της Τέχνης.
«Ο Θόδωρος είναι ένας από τους πιο επιδραστικούς γλύπτες, επηρεάζοντάς μας στο πώς αντιλαμβανόμαστε αλλά και επανεξετάζουμε την τέχνη, το ρόλο και την ιστορία της, την εικόνα. Είναι η 37η ατομική έκθεση στο ΕΜΣΤ και η δεύτερη ανανέωση της συλλογής του», επισήμανε η κα Γρέγου. Τονίζοντας τη σημασία του διαγενεακού διαλόγου στην εξέλιξη των καλλιτεχνών, αλλά και την αναζήτηση της αλήθειας από τον Θόδωρο και την κριτική ματιά του στο ρόλο των ΜΜΕ και της Τέχνης.
«Η οπτική του Θόδωρου για το τι συνιστά καλλιτεχνικό αντικείμενο προηγούνταν της εποχής του», σχολίασε και ο επιμελητής κος Σχιζάκης, εξηγώντας ότι η έκθεση στρέφει την προσοχή μας στις ιδέες του, ενώ με τον τίτλο ‘Αντί αναδρομικής’ γίνεται και παραδοχή της αδυναμίας να κάνει κανείς απόλυτη αναδρομή στο έργο ενός καλλιτέχνη
Ο γλύπτης Θόδωρος ζούσε και εργαζόταν για 10 χρόνια στο Παρίσι, αναγκάστηκε όμως να επιστρέψει στην Ελλάδα κατά τη δικτατορία, αφού το καθεστώς ζήτησε από όλους τους αποδέκτες Κρατικών Υποτροφιών που έμεναν στο εξωτερικό, να γυρίζουν στην Ελλάδα ή να επιστρέψουν τα χρήματα της υποτροφίας.
Ο Θόδωρος κάνει μια «Τομή», όπως και ο ίδιος την χαρακτηρίζει, στην παραδοσιακή γλυπτική, εισάγοντας στο έργο του τον προφορικό και γραπτό λόγο και προσαρμόζοντάς το στις νέες κοινωνικές και τεχνολογικές συνθήκες.
Πραγματοποίησε περφόρμανς, ηχητικά γλυπτά, εννοιολογικά έργα και επιδίωξε μια συστηματική παρουσία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ασκώντας για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια ιδιότυπη θεσμική κριτική και αναδεικνύοντας τον κοινωνικό και πολιτικό ρόλο και δημόσιο λόγο του καλλιτέχνη.
Τι είδαμε στην έκθεση:
Χειρισμοί και Τεστ:
Πρόκειται για μια σειρά έργων της περιόδου ‘70-‘80, με τα οποία διερευνά τη σχέση της γλυπτικής με άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές και με τα ΜΜΕ. Θεωρώντας τη γεύση μια προέκταση της αφής και μια σωματική εμπειρία, όπως και η γλυπτική, επιχειρεί να επικοινωνήσει με το κοινό του μέσω αυτής.
Αλλά και άλλων αισθήσεων και ερεθισμάτων, όπως βάρος, υφή, θερμοκρασία κ.ά. καθώς και μέσω μορφών αντικειμένων, όπως δίσκοι βινυλίου, κατάλογοι, κείμενα τοίχου αλλά και γλυπτικά έργα και εγκαταστάσεις στο χώρο.
Ματράκ-Φαλλός
Με αφορμή τη δολοφονία του διαδηλωτή φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα από την αστυνομία το 1965, ο Θόδωρος δημιούργησε Το Ξυπνητήρι του Μεσονυκτίου, το πρώτο του γλυπτό, ένα γκλομπ, που μπορούσε κανείς να χειριστεί χτυπώντας το μεταλλικό μέρος του σε ένα μαρμάρινο βάθρο για να παράξει ήχο.
Το γκλομπ, συμβολίζοντας καταστροφή αλλά και δημιουργία, θα μετεξελιχθεί στο σύμβολο της Ματράκ-Φαλλός, που συνδυάζει το αστυνομικό γκλομπ, το σφυρί του γλύπτη και τον φαλλό. Να σημειώσουμε για την ετυμολογία, ότι Ματράκ είναι το γκλομπ στα γαλλικά και ματρακάς το σπίτι του γλύπτη στα τουρκικά.
Το φαλλικό σύμβολο αναφέρεται τόσο στην πατριαρχική όσο και στην κρατική εξουσία, αλλά και στην καλλιτεχνική, που επηρεάζεται από τις παραπάνω. Η χρήση του αποτέλεσε ένα καυστικό σχόλιο μέσω των έργων του από τη σειρά Παραλλαγές για ένα μνημείο στον γνωστό…, που ξεκινάει το 1970, εν μέσω δηλαδή της δικτατορίας, με αναφορά στους επώνυμους στρατιωτικούς βασανιστές.
Ο Θόδωρος δημιουργεί παραλλαγές που παραπέμπουν σε διαφορετικά βασανιστήρια, σε αντιδιαστολή με τις ηρωικές απεικονίσεις των άγνωστων στρατιωτών. Στην έκθεση φιλοξενείται επίσης η εγκατάσταση Αντι-κόσμημα, χρηστικές και διακοσμητικές εκδοχές της Ματράκ-Φαλλός σε μια σειρά φωτογραφιών που το παρουσιάζουν να χρησιμοποιείται από εκπροσώπους θρησκευτικής, στρατιωτικής κ.ά. εξουσίας.
Από τη Χειρονομία στον Χειρισμό
Ο καλλιτέχνης ήθελε να υλοποιεί έργα, όχι να μένει σε ιδέες. Κεντρική θέση στο έργο του έχει η χειρωναξία. Η ενέργεια – τα υλικά και η δουλειά του γλύπτη, αποτυπώνονται απτά σε έργα.
Στην έκθεση βλέπουμε έργο του από το 1976 στο Αντι- Θεαματικό Θέατρο: Δυο γλυπτικά μονόπρακτα – Ελεγεία του Homo Faber, για το οποίο δημιούργησε μεταλλικούς κύβους, στους οποίους σφράγισε όλα όσα παρήχθησαν για να κατασκευαστούν αυτοί οι κύβοι: από τα ρινίσματα σιδήρου, τα υλικά του μέχρι και το χαρτί με το ιδρώτα του!
«Για την αιωνιότητα», όπως έλεγε, σε αντίθεση με το εφήμερο υλικό της εποχής, «για το μουσείο», αν και τότε το ΕΜΣΤ δεν υπήρχε καν.
Ο Ήχος της Γλυπτικής
Κατά τη δεκαετία του 1970, ο Θόδωρος ενσωμάτωσε στα έργα του κείμενα, ηχογραφημένα ή ακόμα και άμεσο ζωντανό λόγο. Μπαίνουμε στο μικρό λευκό δωματιάκι με μια αίσθηση μοναδικότητας, αφού το πινακάκι απέξω φέρει τον τίτλο «Χειρισμός Ι, για έναν θεατή μόνο».
Το έργο έχει τη μορφή δίσκου βινυλίου και ηχητικό περιεχόμενο την ίδια τη γλυπτική αιτιολόγησή του: «Μια φωνή που μπορείς να αγγίξεις».
Για τον Θόδωρο, η ενσώματη και έλλογη συμμετοχή του καλλιτέχνη δεν αποτελούσε μια ειδολογική διαφοροποίηση –τη μετατροπή του έργου σε περφόρμανς–, αλλά προέκταση της γλυπτικής του πράξης.
Μεταίχμια-Ισορροπίες
Τον Θόδωρο απασχολούσε ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’90 η έννοια της ισορροπίας, πρακτικά και υπαρξιακά.
Στην ενότητα αυτή βλέπουμε έργα που παίζουν με τους νόμους της φυσικής, γεωμετρικές συνθέσεις, μεγάλες εγκαταστάσεις, μετέωρα γλυπτά ή γλυπτά με κινητά μέρη. Η εγκατάσταση ΑΤΟΠΟΝ, 1997 και άλλα έργα της ίδιας σειράς, αποτελεί σχόλιο πάνω στην επισφαλή ισορροπία μεταξύ εύθραυστου και άθραυστου, φθαρτού και αιώνιου.
Ίχνη Αφής
Σε μια αίθουσα με στοιχεία από το αρχείο του, έντυπα, ηχητικά και τηλεοπτικά, βλέπουμε πώς με αντισυμβατικό τρόπο και όχι παθητικά ως καλεσμένος σε εκπομπές, διεκδικούσε τον δημόσιο λόγο και τη θέση του στη δημόσια σφαίρα, μέσω των ΜΜΕ, προεκτείνοντας τη γλυπτική του πρακτική.
Συντήρηση-Διατήρηση
Ο Θόδωρος ασκούσε θεσμική κριτική την εποχή που παρόμοιοι θεσμοί δεν υπήρχαν, πιστεύοντας στην κοινωνική λειτουργία της γλυπτικής και της τέχνης γενικότερα.
Παράλληλα έθιγε συστηματικά τους τρόπους, με τους οποίους η λειτουργία αυτή διαπλέκεται με τη δραστηριότητα των πολιτιστικών ιδρυμάτων και την αγορά της τέχνης.
Οι παρεμβάσεις του στόχευαν στην ανάδειξη προβληματισμών, την υπόδειξη ορίων ή και στον οραματισμό μιας λειτουργικής δομής. Αξιοποιούσε στοιχεία φθοράς, όπως τα χτυπήματα και η σκουριά, δημιουργώντας έργα μέσα από αυτά με μηνύματα που διαβάζονται μόνο με την καταστροφή του έργου.
Στην εγκατάσταση Χειρισμός ΧΙΙΙ, Χειρισμός της μυϊκής δύναμης/ ενέργειας του θεατή/αγοραστή της τέχνης, μια σειρά από στιλβωμένα, πανομοιότυπα κι όμως μοναδικά χειροποίητα κράνη καλούν τον αγοραστή τους να τα διαμορφώσει χτυπώντας τα με μια Ματράκ-Φαλλό, συνδυάζοντας έτσι τη δημιουργία με την καταστροφή.
Χειρισμός ΧΙΙΙ
Τηλε-Χειρισμός
«Γρήγορα και αποτελεσματικά» ακούμε τον Θόδωρο να επαναλαμβάνει σε βίντεό του στην ενότητα Τηλε-χειρισμός περπατώντας με το γκλομπ του ανάμεσα σε ουρανοξύστες- φαλλικά σύμβολα σε μια εκτέλεση αρρενωπότητας.
Συνομιλώντας με αυτό το έργο, βλέπουμε πλάνα και φωτογραφίες της καλλιτέχνιδας Πάκυς Βλασσοπούλου, η οποία σε μια πρόσφατη επίσκεψή της στη Νέα Υόρκη πραγματοποίησε μια φεμινιστική εκδοχή της δράσης, για το έργο της Καρτ ποστάλ από τη Νέα Υόρκη, 2019, αντικαθιστώντας τη Ματράκ-Φαλλό με έναν πλάστη και φορώντας μια μάσκα από ψωμί.
Στη δε ενότητα ΑΝΤΙΘΕΑΜΑ ο Θόδωρος αντιπαραθέτει τις γλυπτικές του οθόνες που, σε αντίθεση με την περιορισμένη και περιοριστική φύση της τηλεοπτικής οθόνης, είναι διαδραστικές, έχουν γλυπτική υπόσταση ή περιλαμβάνουν αρώματα.
Ο Κήπος
Ο Θόδωρος πάλευε προκειμένου τα γλυπτά του να είναι σε δημόσιο χώρο και να υπάρχει μια αμφίδρομη επικοινωνία καλλιτέχνη-κοινού μέσα στα μουσεία, τις γκαλερί και τους άλλους χώρους τέχνης.
Το ΕΜΣΤ διαμόρφωσε λοιπόν έναν χώρο σαν κήπο, προκειμένου να παρουσιαστούν εκεί γλυπτά του από τις παλαιότερες σειρές, σχέδια από τα σπουδαστικά του χρόνια αλλά και η μακέτα του γνωστού μας Ωρολογίου του Μετρό, (2001), ύψους 5,50 μέτρων, που βρίσκεται εγκατεστημένο στον πολυσύχναστο σταθμό Μετρό του Συντάγματος.
Στον ιδιαίτερο αυτόν κήπο του ΕΜΣΤ συναντάμε και το έργο του Νίκου Αλεξίου, de gustibus non disputandum est, 2025.
Μια ηχητική εγκατάσταση με ραδιόφωνα, μικρόφωνα, συσκευή καταγραφής ήχου, σταθμό ενέργειας με φωτοβολταϊκό, αυτοσχέδιο καρότσι μεταφοράς και αρχειακά ηχητικά αποσπάσματα από τη ραδιοφωνική εκπομπή Η άλλη σκέψη που πραγματοποιούσε ο Θόδωρος (ΕΡΑ 3, 1988). Αφορμή είναι μια αναφορά του Θόδωρου, στην οποία προτείνει να παίζουν όλοι οι ραδιοφωνικοί σταθμοί μαζί.
Σε διάλογο με τα έργα του Θόδωρου βλέπουμε στην έκθεση κι άλλες παραγωγές, έργα καλλιτεχνών, όπως το Άλογο-Μισοφέγγαρο σχεδιασμένο από τις Αρχιτέκτονες της Φάλαινας (Ίρις και Λήδα Λυκουριώτη), μια ξύλινη κατασκευή σαν τραμπάλα-κουνιστή καρέκλα για έναν ή δύο θεατές.
Με το φαλλικό στοιχείο ως ενδιάμεσο χώρισμα του καθίσματος, το έργο κάνει αναφορά στη δουλειά του Θόδωρου, αλλά και παραπέμπει με χιούμορ σε διαδεδομένες κατά το παρελθόν ψυχαναλυτικές συνδέσεις των κουνιστών καθισμάτων με προσπάθειες χειραγώγησης της γυναικείας σεξουαλικότητας.
Άλλο ένα έργο που συνδιαλέγεται με τον Θόδωρο είναι το Χωρίς τίτλο, 1989 του Κώστα Μπασάνου, μια ανακατασκευή ενός σπουδαστικού έργου του καλλιτέχνη που ήρθε σε διάλογο με τον Θόδωρο από φοιτητής, διερευνώντας κοινούς γλυπτικούς τόπους.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ο Θόδωρος (Παπαδημητρίου) γεννήθηκε το 1931 στο Αγρίνιο. Την περίοδο 1952-1957 σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Από το 1959 έως το 1962 συνέχισε τις σπουδές του με κρατική υποτροφία στο Παρίσι, στην École Nationale Supérieure des Beaux-Arts, καθώς και στην Académie du Feu, όπου σπούδασε μεταλλοτεχνία.
Συνεργάστηκε με την Αίθουσα Τέχνης Δεσμός –εκεί πραγματοποίησε πολλές από τις πιο σημαντικές του ατομικές εκθέσεις–, όπως και με το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα. Το 1972 ο Θόδωρος δίδαξε στο California State University ενώ το 1980 εκλέχθηκε καθηγητής Πλαστικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, όπου δίδαξε μέχρι το 1998.
Ανάμεσα στις κυριότερες εκθέσεις του είναι η συμμετοχή στα Ευρωπάλια το 1982 στις Βρυξέλλες με την Performance ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΧΧ – One-man Sculptural Musical Show και η αναδρομική έκθεση με τίτλο Στίγματα Πορείας- Ίχνη Αφής, Αντικείμενα, στην Εθνική Πινακοθήκη το 1984. Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ με τις πολυάριθμες μεγάλες ατομικές του εκθέσεις προσπαθούσε συχνά να επανανοηματοδοτήσει το πρώιμο έργο του. Πέθανε το 2018 στην Αθήνα.
Πληροφορίες:
ΘΟΔΩΡΟΣ, ΓΛΥΠΤΗΣ
ΑΝΤΙ ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΗΣ
Στο πλαίσιο παρουσιάσεων της Συλλογής ΕΜΣΤ
8 Φεβρουαρίου 2025 – 8 Φεβρουαρίου 2026
2ος Όροφος
Εγκαίνια: Σάββατο 8 Φεβρουαρίου στις 18:30
Την έκθεση θα εγκαινιάσει η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.
Η μουσική επιμέλεια της βραδιάς έχει την υπογραφή του Γιάννη Πετρίδη και είναι εμπνευσμένη από την προσωπική συλλογή βινυλίων του Θόδωρου.
Οι DJs Δημήτρης Ζουγρής και Τάσος Στεργίου θα παίξουν κομμάτια από τις δεκαετίες ’60 και ’70.
Στα εγκαίνια η είσοδος στο Μουσείο είναι δωρεάν.
Μέρες & Ώρες Λειτουργίας ΕΜΣΤ:
Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή: 11.00 – 19:00
Πέμπτη: 11.00 – 22.00
Εισιτήρια:
Γενική είσοδος: 8 ευρώ, Μειωμένο: 4 ευρώ
Ηλεκτρονική κράτηση εισιτηρίων: emst.gr
