Οι Κυκλαδίτισσες επιτέλους μας αφηγούνται τις άγνωστες ιστορίες τους

Περιηγηθήκαμε στην πρώτη πανκυκλαδική έκθεση που μόλις άνοιξε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και συγκλονιστήκαμε από τις ανείπωτες ιστορίες των γυναικών που δεν άλλαξαν πολύ μέσα σε χιλιάδες χρόνια

γράφει η Άννα Ρούτση

Ποια ήταν η θέση και ο ρόλος της γυναίκας στον κυκλαδικό πολιτισμό; Στην καθημερινότητα, στη λατρεία και στις τελετές; Στην οικογένεια, στο δημόσιο βίο, στις δραστηριότητες, στην ερωτική ζωή, στον πόλεμο; Ποια είναι η εξέλιξη μέσα σε χιλιάδες χρόνια;

Μάλλον απογοητευτική: Μολονότι η θέση της κατά καιρούς βελτιωνόταν, η γυναίκα δεν βγήκε από το περιθώριο, όπως τόνισαν οι επιμελητές της έκθεσης Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων που μόλις ξεκίνησε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Θεωρώ συνταρακτική αυτήν την έκθεση που διοργανώνουν το Υπουργείο Πολιτισμού / Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (12 Δεκεμβρίου 2024 – 4 Μαΐου 2025). Θεωρώ επίσης πολύ σημαντικό να την επισκεφθούν γυναίκες και άντρες και όχι μόνον για το τεράστιο αρχαιολογικό της ενδιαφέρον, αλλά και το κοινωνικό-ιστορικό.

Πρόκειται για την πρώτη πανκυκλαδική έκθεση που έχει διοργανωθεί ποτέ και καλύπτει μια μεγάλη περίοδο, από τη νεολιθική εποχή μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους, με το μεγαλύτερο αριθμό αριστουργημάτων της τέχνης ανά τετραγωνικό μέτρο. 

Επιμελητές είναι τρεις άντρες: Ο Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και οι Επιστημονικοί Διευθυντές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίαςκαι Δρ Ιωάννης Φάππας, Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Αυτό φυσικά είναι από μόνο του μια πρόκληση και, όπως χαρακτηριστικά μας είπαν, αισθάνθηκαν ζοφερά την καταπίεση και τους περιορισμούς της γυναίκας. Γι’ αυτό προσπάθησαν να αφαιρέσουν τις στρώσεις που οι άντρες κάθε εποχής προσπάθησαν να προβάλουν στη γυναίκα: Τις δικές τους, των ερευνητών του παρελθόντος, των σύγχρονων αντρών. Να ανατρέψουν την αποδοχή των εμφανών αντρών και αφανών γυναικών. Να αγγίξουν την κυκλαδίτισσα στη διαχρονία με έναν θαυμασμό, όπως λένε, για τους πολυμήχανους τρόπους, με τους οποίους οι γυναίκες υπερέβαιναν τα στενά πατριαρχικά πλαίσια.

Άλλωστε ο κυκλαδίτικος πολιτισμός, όπως τόνισε στο δικό της χαιρετισμό η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, είναι από τις μεγαλύτερες σταθερές της ελληνικής ιστορίας. Ο συγκερασμός της θέσης της γυναίκας διεθνώς και διαχρονικά με τη νησιωτικότητα και το δίπολο, όπως το ονόμασε. Το δίπολο μεταξύ της εξωτερικής γυναικείας παρουσίας και του περιορισμού της αναδεικνύεται μέσα από 12 θεματικές ενότητες της έκθεσης και τις συνθέσεις που έχουν επιχειρήσει οι επιμελητές. Σε έναν διάλογο συχνά σπαρακτικό για τις γυναίκες, το «καλόν κακόν», σύμφωνα με τον Ησίοδο.

Πρόκειται για 180 μοναδικά αριστουργήματα από όλα σχεδόν τα κυκλαδίτικα μουσεία, πολλά από τα οποία ήταν αόρατα σαν τις γυναίκες που παριστάνουν: Τα περισσότερα δεν έχουν ταξιδέψει ποτέ εκτός Κυκλάδων και εκτός του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, ενώ ορισμένα δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο κοινό.

Ξεχωριστή θέση κατέχουν τρία έργα λόγω μοναδικότητας και μεγέθους: η κολοσσική αρχαϊκή Κόρη της Θήρας, ύψους δυόμισι μέτρων, ένα από τα ελάχιστα σχεδόν ακέραια αρχαϊκά αγάλματα, που εκτίθεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Η εμβληματική τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης που παρουσιάζει τις «Γυναίκες στο Άδυτο». Ένα μοναδικό έργο μήκους σχεδόν 4 μέτρων, καθώς και το ελληνιστικό άγαλμα της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος από τη Δήλο. Ένα σύμπλεγμα της Άρτεμης με ελάφι, που ταξιδεύει για πρώτη φορά εκτός του νησιού.

Πολύτιμος «οδηγός» μας στην έκθεση ήταν ο Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ. Μαζί του περιηγηθήκαμε στις αίθουσες με τα εκθέματα αφήνοντας τις κυκλαδίτισσες να αφηγηθούν επιτέλους τις ιστορίες τους. Ιστορίες που χιλιάδες χρόνια μετά δεν φαντάζουν και τόσο μακρινές…

Ενδεικτικά:

Στην πρώτη ενότητα της έκθεσης, Ισορροπώντας μεταξύ των δύο φύλων, μιλάμε για τους διαφορετικούς ορισμούς των φύλων. Βλέπουμε αναγλυφική αναπαράσταση Ερμαφρόδιτου ή τον Διόνυσο με το κοστούμι της Αρτέμης, ενώ στην ενότητα Προέλευση του Κόσμου, βλέπουμε κυκλαδίτικα ειδώλια. Τη γυναίκα που δίνει ζωή, τη γυναίκα σε λοχεία, και ανάμεσά τους τα αρχαιότερα εκθέματα. Δύο νεολιθικά εδώλια, η κυρά της νησίδας Σάλιαγκος και τη ραδινή φιγούρα από τη Φτελιά Μυκόνου.

Παρακολουθούμε τη γέννηση του γιού του Δία, Απόλλωνα, από τη Λητώ. Κυνηγημένη από την Ήρα, στη Δήλο, που σήμαινε και τη γέννηση των Κυκλάδων. Μένουμε εκστατικοί μπροστά στην τεράστια τοιχογραφία από το 1600 πΧ στο Ακρωτήρι που απεικονίζει τρεις γυναίκες στην τελετή μύησης της νεότερης.

Οι αιμοστατικές ιδιότητες του κρόκου που βρίσκεται κοντά στο χτυπημένο πόδι της μίας γυναίκας κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα γέφυρα 3 χιλιάδων χρόνων με την εικόνα της Αγίας Αναστασίας Φαρμακολύτριας από τη βυζαντινή Νάξο που βρίσκεται απέναντι, η οποία σώζει πρώτα με το φάρμακο και μετά με την πίστη.

Η ενότητα Θηλυκά αποτρόπαια, μας υπενθυμίζει ότι οι γυναίκες ήταν το φόβητρο στη θρησκεία. Η Σφίγγα μας κόβει την ανάσα, ενώ βλέπουμε και τη Γοργώ που αποδίδεται συχνά ως τέρας. Η δε Βαυβώ μας δείχνει προκλητικά το αιδοίο της, που φαίνεται ότι είχε αποτροπαϊκή επανάχρηση μέχρι τα χριστιανικά χρόνια.

Παρατηρούμε επίσης, πόσο οι εκάστοτε επικρατούσες θρησκείες και αρχές περιορίζουν ή και απαγορεύουν την κίνηση των γυναικών προβάλλοντας τη δικαιολογία της προφύλαξής τους. Παράδειγμα, η στήλη με το ψήφισμα για την κυκλοφορία των γυναικών στην Κέα. Από τον περιορισμό περνάμε στον (συγγενή) ορισμό της ταυτότητας των γυναικών.

Σε επιγραφή της Μυκόνου, τον 3ο αιώνα πΧ, βλέπουμε τη δημόσια αναγραφή της προίκας των γυναικών ονομαστικά. Ενώ βλέποντας και το προικοσύμφωνο από το 1690 μ.Χ. διαπιστώνουμε πόσο λίγα άλλαξαν σε χιλιάδες χρόνια.

Η γυναίκα είναι κτήμα του άντρα, που μεταβιβάζεται από τον πατέρα και τον αδερφό στον σύζυγο. Το δε σύστημα της επικλήρου επέβαλε στη γυναίκα, που τυχόν κληρονομούσε την οικογενειακή περιουσία λόγω έλλειψης αντρών κληρονόμων, να παντρευτεί τον πλησιέστερο άντρα συγγενή της.

Όσο κι αν μάθεις την τέχνη του βίου, θα παραμείνεις γυναίκα, βλέπουμε να γράφει σε επιστολή του προς την Ευανθία Καΐρη ο Αδαμάντιος Κοραής. Η Ευανθία όμως δεν το βάζει κάτω: Το 1825 θα συντάξει μαζί με άλλες 30 γυναίκες επιστολή προς τους φιλέλληνες καλώντας τους να στηρίξουν την ελληνική επανάσταση. Ενώ ένα χρόνο μετά, θα γράψει το πρώτο θεατρικό έργο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, τον Νικήρατο, περιγράφοντας την έξοδο του Μεσολογγίου.

Στο ίδιο πνεύμα, η Μαντώ Μαυρογένη (και όχι Μαυρογένους, όπως επεσήμανε ο κος Ιωσήφ) διέθεσε όλη της την περιουσία για τον Αγώνα, όταν όμως το 1841 απευθύνθηκε στον βασιλιά Όθωνα για να λάβει σύνταξη όπως οι άντρες πολεμιστές, εκείνος της την αρνήθηκε.

Έρχεται η σειρά του Ερωτισμού όπου θα δούμε παραστάσεις οργίων, αλλά και πολύ τρυφερές περιπτύξεις, όπως αυτή του Κένταυρου που αγκαλιάζει μια γυναίκα. Από την ερωτική παράσταση και τα εκατοντάδες ονόματα εφήβων στο λύχνο που βρέθηκε στη Χρυσοσπηλιά της Φολεγάνδρου καταλαβαίνουμε ότι σε δυσπρόσιτο σπήλαιο πραγματοποιούνταν τελετές εφηβικής μύησης και περάσματος στην ενηλικίωση. Αγοραίους έρωτες καταμαρτυρεί το πουγκί που τείνει ένας όρθιος άντρας, μάλλον στρατιώτης, σε μια εταίρα, τον καιρό που τα χρήματα δεν ήταν το βασικό μέσο αγοραπωλησιών αγαθών.

Κι επειδή ό,τι αρχίζει ωραία τελειώνει με πόνο, κατευθείαν μετά την ενότητα του Ερωτισμού περνάμε στη Βία. Νομίζω ότι αυτό το σκέλος της έκθεσης συγκλόνισε ειδικά το γυναικείο κοινό. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς, αν σκεφτούμε τις τρομακτικές γυναικοκτονίες και τη βία κατά των γυναικών στις μέρες μας.

Ο Ποσειδώνας τραβά με βία την Αμυμώνη για να τη βιάσει. Μια έγκυος γυναίκα πεθαίνει από τη βία – πιθανόν μια εταίρα, καθώς οι εταίρες ως έγκυοι ήταν πλέον άχρηστες. Μπροστά στα μάτια μας είναι απλωμένη η σωρός από τον τάφο της Νεικώς στη Σίκινο των ρωμαϊκών χρόνων, μιας γυναίκας 35-40 ετών. Λείπουν πολλά οστά και μέρη του σώματος από τον σκελετό της κι αυτό δεν οφείλεται τελικά στο χρόνο, αλλά στην άκρατη βία που είχε υποστεί. Η γυναίκα είχε μάλλον υποστεί τη διαδικασία της «αποδαιμονοποίησης». Της είχαν σπάσει μέρη του σώματος διαπερνώντας τα με αιχμηρό αντικείμενο. Παράλληλα ο τάφος της περιείχε κτερίσματα, πολύτιμα κοσμήματα, αλλά και δύο κομμάτια θειάφι και πίσσα στο στέρνο της. Τα χαρακτηριστικά του δαιμονισμένου που πρέπει να μείνουν εκεί και να μην εξαπλωθούν.

Η ενότητα Θάνατος με τα δικά τους μάτια δηλώνει με πικρία τον περιορισμό του δικαιώματος των γυναικών να θρηνήσουν. Σύμφωνα με ιερό νόμο της Κέας ο γυναίκες δεν έχουν δικαίωμα να θρηνούν πάνω από το τάφο και ο Σόλωνας το απαγορεύει επίσης καθώς θεωρεί ότι οι γυναίκες διαιωνίζουν τη βία. Σπαρακτικά η Αλεξιβώλα στη στήλη της αποχαιρετά τον αγαπημένο της. Ενώ μάνες και αδερφές δηλώνουν μέσα από αφιερώματα και τάματα, πόσο τους λείπουν οι εκλιπούσες.

Η έκθεση, που θα φιλοξενηθεί στο Μέγαρο Σταθάτου του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, έως τις 4 Μαΐου 2025, θα παρουσιαστεί το καλοκαίρι του 2025 αυτούσια στο ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας, εγκαινιάζοντάς το.

Η έκθεση αποτελεί την πρώτη κοινή δράση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, σε εφαρμογή του Μνημονίου Συνεργασίας που υπογράφτηκε στις 17 Μαΐου 2024 από την Υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη και την Πρόεδρο και Διευθύνουσα Σύμβουλο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρα Μαρινοπούλου, με στόχο τη μελέτη, ανάδειξη και προβολή του κυκλαδικού πολιτισμού στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.